De heilige familie: Philip Roths The Plot Against America
GEPLAATST: 15-5-2006
Philip Roth’s nieuwe roman veroorzaakte al opschudding voor hij in de winkel lag, want The Plot Against America zou een pamflet tegen de regering Bush zijn. Maar het sterkste wapen van deze schitterende roman is family values.
De vitaalste schrijver van de wereld is 71 jaar oud. Deze week verschijnt Philip Roth’s nieuwe boek, The Plot Against America, en wie deze prachtige roman uit heeft, kan alleen maar erkennen dat er geen grotere schrijver is dan Roth. De schrijver die in zijn 23ste roman nog zo’n hartstocht, woede, en pure nieuwsgierigheid kan opbrengen naar wat er met zijn personages gaat gebeuren, bevindt zich op een niveau waar het misschien wel eenzaam is, maar ook erg mooi. Het is de absolute top.
Uitgeschreven is een woord dat Roth niet kent. Writer’s block is een fenomeen waar hij wel eens over heeft geschreven, maar het is geen syndroom waar hij bang voor hoeft te zijn. Ouderdom heeft geen vat op deze schrijver. Roth heeft eigenlijk al tientallen jaren dezelfde leeftijd, en die kan met één woord worden omschreven. Springlevend. Misschien worden de haren wat grijzer, maar de blik in de ogen is nog even fel. Roth is een roofdier.
Een collega die bij de schrijver op bezoek ging, had de pech rond het uur te komen dat Roth gaat hardlopen in de bossen van Connecticut. En daarna mocht hij een blik werpen in de fitnessruimte in huize Roth. Hij is nooit meer teruggeweest. En het elan beperkt zich niet tot de gymnastiek. "Houd je lul in de gaten," luidde Roth’s advies aan een debutant op de drempel van het literaire succes. Schrijven is mooi, maar zonder seks droog je uit. Verhalen over Roth’s bliksemaffaires doen nog steeds de rondte, want de schrijver blijft een magneet voor vrouwen. En ook op intellectueel vlak heeft de schrijver niets van zijn energie verloren. Toen Michaël Zeeman hem voor de NPS kwam interviewen, vertelde de schrijver hoe hij na een paar jaar in Engeland de Amerikaanse literatuur was gaan herlezen. "De klassieken?" zei de interviewer plechtig. "En de troep," vulde Roth aan, want hij is niet bang zijn handen vuil te maken.
Al een paar keer leek het erop dat Philip Roth zijn beste werk had geschreven. Na de schitterende, bizarre Zuckerman-trilogie (The Ghost Writer, Zuckerman Unbound en The Anatomy Lesson) die dezer dagen opnieuw wordt uitgegeven, had de schrijver in de jaren tachtig even een inzinking. En toen de schrijver na de meesterlijke trilogie van de jaren negentig (American Pastoral, I Married a Communist en The Human Stain) met een zwakke novelle kwam, The Dying Animal, leek het gerechtvaardigd onze verwachtingen wat terug te schroeven. Misschien was het na die met vele prijzen bekroonde trilogie toch afgelopen met Roth’s onbetwiste meesterschap.
The Plot Against America laat zien dat we nog lang niet klaar zijn met deze schrijver. Al weken voor de verschijning werd er in Amerika wild gespeculeerd over het boek, want het zou over politiek gaan, gestolen presidentsverkiezingen en de grote ruk naar rechts. Al speelde het verhaal zich af in de jaren veertig, het zou een parabel voor onze tijd zijn die perfect paste in de enorme berg anti-Bush literatuur die dit najaar de boekwinkels van Amerika vult. Nog voor de embargo-datum was verstreken, had de New York Times drie artikelen aan The Plot gewijd, waaronder een groot verhaal in het zondagsmagazine. Een paar weken eerder had de schrijver in dezelfde krant uitgelegd dat hij met deze roman onze tijd geen spiegel wilde voorhouden, maar dat weerhield een columnist er niet van te melden dat het onmogelijk was The Plot te lezen zonder te genieten van de geniepige manier waarop George Bush wordt ontmaskerd.
In de van wederzijdse verbittering doordrenkte verkiezingsstrijd die Amerika al maanden beheerst, gaat alles over de huidige politiek. Linkse Democraten grijpen alles aan om te laten zien hoe voos de Bush-regering is, en voor de Republikeinen toont al die inspanning alleen maar aan hoe irrelevant links is geworden. Weliswaar liet Roth zich in zijn artikel in de Times ontvallen dat Bush niet eens in staat zou zijn een gereedschapswinkel te runnen, laat staan de regering van het machtigste land ter wereld, maar hij heeft met The Plot niet het literair equivalent van Michael Moore’s Fahrenheit 9 / 11/ geschreven. Het is geen directe aanval.
Al in het najaar van 2000, vóór Bush het Witte Huis betrok, had Roth het plan voor zijn nieuwe roman opgevat. De schrijver had in de memoires van Arthur Schlesinger Jr (die vroeger J.F. Kennedy’s toespraken schreef) gelezen dat er in 1940 plannen waren geweest om Charles A. Lindbergh, de man die als eerste in één ruk van Amerika naar Europa vloog, te vragen om aan de presidentsverkiezingen deel te nemen, als uitdager van president Roosevelt. De president pleitte voor Amerikaanse deelname aan de oorlog in Europa, maar Lindbergh geloofde dat Amerika zich afzijdig moest (en kon) houden.
In de jaren dertig had Lindbergh Duitsland herhaaldelijk bezocht, en hij had bewondering voor Hitler opgevat. Net als Hitler meende hij dat de joden een probleem waren. Zij wilden dat Amerika zich in de oorlog mengde, terwijl andere Amerikanen - èchte Amerikanen, volgens Lindbergh c.s. - er niets voor voelden om zich opnieuw in een bloederig Europees conflict te storten. Na een massale America First bijeenkomst in New York benaderden kopstukken van de isolationistische tak van de Republikeinse partij Lindbergh met het voorstel het tegen Roosevelt op te nemen. De vliegheld zou een goede kans maken. Maar Lindbergh hield liever zijn handen vrij. De Republikeinen kozen een andere kandidaat (die overigens voor deelname in de oorlog was) en verloren de presidentsverkiezingen, zodat na de Japanse aanval op Pearl Harbor de Verenigde Staten met Roosevelt de oorlog ingingen. Tot zover de werkelijke geschiedenis.
"Was het allemaal een droom?" zegt Moore’s voice-over aan het begin van Fahrenheit 9 / 11, voordat we te zien krijgen hoe president Bush reageert op de aanslagen van 11 september 2001. Als er één link is tussen Roth’s roman en Moore’s documentaire-pamflet is het wel dat The Plot Against America werkelijk een droom is. Gedroomde geschiedenis. Hoe zou het zijn geweest als een anti-semitische isolationist als Lindbergh in de oorlogsjaren president van de Verenigde Staten was geworden?
Achterin het boek geeft de schrijver ons een lange lijst van de geraadpleegde literatuur, en voor de volledigheid presenteert hij ook korte biografietjes van de historische personages die in The Plot optreden, om te laten zien hoe het in werkelijkheid is gelopen met Lindbergh, Roosevelt en alle anderen die hij in zijn roman een andere levensloop heeft gegeven. The Plot is fictie, maar wel fictie die huiveringwekkend direct op de werkelijheid inhaakt.
Wanneer in Roth’s roman de Republikeinse conventie van 1940 spaak dreigt te lopen bij gebrek aan een charismatische kandidaat haalt Lindbergh een stunt uit. Midden in de nacht vliegt hij naar de conventie en loopt in zijn vliegenierspak het podium op. Een man van de daad. De zaal is extatisch, en de lezer moet onwillekeurig, ondanks Roth, denken aan de manier hoe Bush zich graag presenteert als een politieke outsider, een man met opgestroopte mouwen, die zijn publiek niet gaat vervelen met lange opsommingen van beleidsvoornemens. Sommige lezers zullen ze zich nog herinneren hoe hij zich voorjaar 2003 in vliegeniersuniform aan boord van een vliegdekschip liet takelen om te verklaren dat de oorlog in Irak voorbij was. Mission accomplished. Roth mag het idee van de roman dan wel hebben opgevat voordat Bush in het Witte Huis zat, maar het is moeilijk te geloven dat Bush de schrijver sedertdien niet tot inspiratie heeft gediend.
Wanneer Lindbergh op verkiezingstoernee gaat, is het vliegtuig opnieuw zijn grootste troef. Roosevelt spreekt het land toe vanuit het Witte Huis via de radio, maar de jonge held pakt het dyamischer aan. Hij vliegt van stad naar stad om op de landingsbaan de menigte met een paar eenvoudige woorden ervan te overtuigen dat hij de man is die niet zal luisteren naar de joodse lobby en Amerika uit de oorlog zal houden.
Wanneer Lindbergh eenmaal in het Witte Huis zit, regelt hij snel een akkoord met de Nazi’s en wordt Hitler’s minister van buitenlandse zaken Von Ribbentrop een graag geziene gast in Washington. Spoedig komen de joden in Amerika aan de buurt. Lindbergh heeft niets tegen de joden - sommige van zijn beste vrienden zijn joods. Maar het is niet goed zoals ze in aparte stadswijken aan de oostkust zitten opeengepakt. Het zou beter zijn voor de joden, en voor Amerika, als ze zich over de rest van het land verspreidden. Daarvoor wordt een overheidsbureau in het leven geroepen, het Bureau voor Amerikaanse Absorptie, dat joodse kinderen uitzendt naar boerderijen en later complete gezinnen van de stad naar the middle of nowhere overplant zodat ze leren leven tussen normale Amerikanen.
Op dit punt houdt The Plot Against America op een boeiende (maar voor sommige Nederlandse lezers wellicht te rijk gedetailleerde) fantasie-documentaire te zijn, en verandert het boek in een roman van hetzelfde meeslepende kaliber als American Pastoral. Want het complot in de titel van deze roman mag dan wel tegen heel Amerika zijn gericht, maar wij zien vooral hoe het aankomt bij één gezin. We kennen het gezin al uit Portnoy’s Complaint en Patrimony, het oergezin dat de schrijver ditmaal gewoon de naam Roth heeft gegeven. Opnieuw wonen de Roths in de joodse buurt van Newark, vlak onder New York; vader werkt bij een verzekeringsmaatschappij, en hij is nog even koppig en opvliegend als in de vorige boeken. Met de bijna neurotisch zorgelijke moeder, de blonde zoon Sandy en de jongste zoon Philip is het gezin Roth compleet. Bij aanvang van het verhaal is Philip zeven jaar oud, en zijn wereld bestaat in de eerste plaats uit de mensen om hem heen: zijn vader, ‘geboren om onrecht te bestrijden en zijn gezin te beschermen’, zijn moeder, ditmaal omgeven met een verering die we nog niet kenden, en broer Sandy die zijn weg in de wereld al begint te verkennen. Er zijn ooms en tantes, kinderen die Philip van de straat kent, en de enge zielige benedenburen, met een man die langzaam wegteert aan zo’n erge ziekte dat kleine Philip zich ten slotte maar verbeeldt dat de man zich heeft verhangen, want zo’n ellende moet niet te verdragen zijn.
Philip is bang. Een kafkaeske angst beheert The Plot, want als je wereld zo klein is als die van Philip - een jongenskamer voor twee en een postzegelverzameling - hoeft er maar weinig te gebeuren en alles stort in. Vader is een huiskamerredenaar die alle rampspoed tot de politiek herleidt, maar Philip ziet alleen wat de mensen om hem heen doen. Eerst vlucht neef Alvin over de noordgrens zodat hij met de Canadezen en de Britten tegen de nazi’s kan vechten. Weldra komt hij terug, en hij is een been kwijt, een intiem en blijvend bewijs dat Lindbergh gelijk heeft. Oorlog maakt slachtoffers. Dan wordt Sandy opgeroepen om deel te nemen aan het Just Folks-programma. Hij brengt de zomer door op een boerderij in Kentucky, een groene, zuidelijke staat die door Roth steevast met nauw verholen afschuw wordt aangeduid. Sandy is dezelfde niet meer wanneer hij thuiskomt, want hij vond het prachtig op het platteland. Hij heeft er zelfs een zuidelijk accent aan overgehouden. En een oprechte bewondering voor de man die hem die buitenkans heeft gegeven: president Charles A. Lindbergh. Lindy, in de volksmond.
En dan slaat Lindy toe in het hart van de familie Roth. Vader Roth wordt voor de keuze gesteld verzekeringen te gaan slijten in een plattelandsdorpje, of ontslag te nemen. Het is geen keus. ‘Normale Amerikanen’ hebben nog nooit een jood gezien, laat staan dat ze er zaken mee zouden doen. Zo komt zijn positie van beschermer en kostwinnaar onder druk te staan, want hij is zijn baan kwijt, èn hij heeft een zoon en een neef in huis die het hele joodse anti-Lindy gedoe aanvechten. Buiten is een Amerikaanse Kristallnacht op handen maar in huize Roth komt het voor het eerst tot handgemeen, wanneer Sandy zijn vader uitscheldt voor een ghetto-Jood, en de invalide neef zijn geamputeerde been aan vader Roth wijt, want die had hem Lindbergh leren haten.
In een radio-interview heeft Roth The Plot Against America omschreven als een soort namaak-memoires. Toen hij eenmaal het plan had opgevat om een hypothetische geschiedenis te schrijven, wilde hij ook wel weten wat zijn vader, met al zijn onverzettelijkheid, zou hebben gedaan als Amerika een anti-semitische politiek zou zijn gaan voeren. En hoe zijn moeder daarop had gereageerd. Hij wilde hun leven met andere elementen reconstrueren. Voor het eerst in zestig jaar ging hij terug naar het huis waarin hij zijn kinderjaren had doorgebracht, en raakte in ‘een stille extase’ toen hij zag dat de oude vloeren er nog lagen. False memoirs doet denken aan het vermoeiende postmodernisme van twintig jaar geleden, maar in deze roman is de vervorming de kortste weg naar naar de waarheid. De waarheid die uit de nieuwe Roth naar voren komt, is een liefde die we nog niet eerder hebben gezien. En dan gaat het niet over de liefde tussen man en vrouw, want Roth’s vorige roman, The Dying Animal, was een morbide pseudo-pornografisch werkje. Roth’s ware liefde betreft "die grote wonderbaarlijke onderneming ons vieren te zijn." De heilige familie.
Wanneer vader en moeder Roth overleggen wat ze moeten doen met het bevel om naar Kentucky te verhuizen, waar iedereen hen zal zien als ‘de joden,’ rent kleine Philip de trap af naar buiten. Hij kan het niet meer aanhoren. Het heeft geregend en alle kinderen spelen op straat, en ze "lieten hun lolliestokjes in het water vallen om te kijken hoe die over het stalen rooster in de gorgelende riool verdwenen, samen met de bladeren die de onweersbui van de bomen had geschud en de wirwar van snoepwikkels, torren, flesdoppen, wormen, sigarettepeuken en dat ene mysterieuze, onverklaarbare en onvermijdelijke glinsterende condoom."
Philip is maar een jongetje van negen wanneer hij op straat staat, maar hij is ook een kleine held. "De regering van de Verenigde Staten kon zeggen wat ze wilde, maar ik liet mij niet verjagen uit een straat waar zelfs het riool bruiste van het levenselixer."
De lezer die naar The Plot Against America grijpt om te kijken hoe hij moet stemmen, komt bedrogen uit, want Roth’s ambities liggen hoger dan die van Michael Moore. Hij wil ons laten zien hoe we moeten leven. Zo komt deze maginifieke roman tot de conclusie dat de politiek uiteindelijk niets met ons te maken heeft, wil het leven blijven stromen. Aldus Philip Roth, de vitaalste schrijver ter wereld.
HP De Tijd, 15 oktober 2004
|
