De alomtegenwoordige Vliegeraar
GEPLAATST:

Hoe het komt dat iedereen (minstens) één exemplaar heeft van Khaled Hosseini's De vliegeraar

Als er een formule bestond voor geheide bestsellers waren alle uitgeverijen uit de zorgen. Jammer genoeg valt er toch maar één ding te voorspellen over bestsellers. We weten niet waar ze vandaan komen, maar als een schrijver eenmaal een bestseller heeft gescoord, wordt zijn volgende boek ook een bestseller. Het maakt niet uit of het goed is of slecht. Daarom zoeken alle uitgevers naar die eerste bestseller. Want daarna kun je nog jaren vooruit.

Wie de megasellers van de afgelopen jaren bekijkt, ziet hoe onvoorspelbaar de markt is. Zo werden de Nederlandse rechten voor De Da Vinci Code voor een habbekrats gekocht, want niemand had eigenlijk hoge verwachtingen van zo’n occulte thriller. Uitgeverij Podium gaf weinig ruchtbaarheid aan Kluuns Komt een vrouw bij de dokter dat alleen een succes werd doordat de auteur zijn eigen marketing ter hand nam. En het kan ook anders lopen. Zo werd Marisha Pessl’s Calamiteitenleer voor gevorderden gelanceerd als een onvermijdelijke bestseller, maar het boek van de jonge Amerikaanse maakte in ons land weinig indruk.

Dè grote internationale literaire bestseller sinds De Da Vinci Code is De vliegeraar, de debuutroman van de Afghaans-Amerikaanse schrijver Khaled Hosseini, en het enige dat hier verandering in kan brengen is Hosseini’s nieuwe roman, Duizend schitterende zonnen, die nu in de winkels ligt. Toch was De vliegeraar allesbehalve een instant-bestseller, want het duurde een jaar voor het boek de toptien binnen kwam, zowel in ons land als in de Engelstalige wereld. Achteraf ligt het voor de hand dat De vliegeraar een wereldwijd succes werd - een genereuze vertellersroman met ontroerende hoogtepunten - maar in Amerika moesten de restanten van de eerste druk worden verramsjt voordat het boek pas goed begon te lopen.

Iedereen weet waar De vliegeraar vandaan komt. Khaled Hosseini (42), zoon van een Afghaanse diplomaat, groeide op in Kabul en Parijs. Toen de Sovjet-Unie in 1980 besloot tot haar rampzalige invasie van Afghanistan, immigreerde de familie Hosseini naar de Verenigde Staten. Hosseini ging medicijnen studeren, maar hij had schreef ook graag verhalen, die hij opstuurde naar science fiction tijdschriften. Zonder succes. In 1999 begon hij aan een ander soort verhaal, waarin hij putte uit zijn herinneringen aan het Kabul van zijn kindertijd. Het verhaal belandde in een lade, maar toen het een paar jaar later zijn vrouw onder ogen kwam, wilde ze meer lezen. Terwijl Hosseini al als internist werkte, schreef hij De vliegeraar, dat hij in 2002 aan een literair agent gaf. Een kleine vijf jaar later werd het vijfhonderdduizendste exemplaar van de Nederlandse vertaling feestelijk uitgereikt aan een Limburgse lezer, en deze reportage laat zien hoe De vliegeraar een van de best verkopende romans in de Nederlandse uitgeefgeschiedenis kon worden.

Robbert Ammerlaan, uitgever-directeur De Bezige Bij: “Zoals alle uitgevers hebben wij in New York een scout zitten die voor ons in de gaten houdt wat er gebeurt op het gebied van nieuwe boeken en schrijvers. In de zomer van 2002 liet die ons weten dat er een interessant debuut-manuscript circuleerde, van een Amerikaan die een roman over zijn jeugd in Afghanistan had geschreven. Interessant. Toen ik twee weken later hoorde dat een Amerikaanse uitgever al een half miljoen dollar voor het boek had neergeteld, ging ik er achteraan, want die uitgeverij was Riverhead, een jonge tak van Penguin, toen geleid door twee dames met een scherp oog voor nieuwe literatuur, Cindy Spiegel en Julie Grau. Als zij zo’n bedrag overhadden voor een debuut van een schrijver die nog nooit een letter had gepubliceerd, moest het wel wat zijn..

“Ik nam contact op met de agent van die debutant. Dat was Elaine Koster, en die is het tegendeel van de spreekwoordelijke gehaaide agent die altijd het onderste uit de kan wil halen. Ze had eerst carriere gemaakt als uitgever, en toen ze op haar zestigste met pensioen ging, begon ze haar eigen agentschap. Ik geloof zelfs dat Hosseini haar eerste auteur was. Omdat Koster zelf in de uitgeverij heeft gewerkt weet ze wat het kost om een boek de wereld in te sturen, en ze zal nooit zo’n hoog voorschot eisen dat de uitgever het onmogelijk kan uitverdienen. Want daar is de auteur ook niet mee gediend.”

Judith Uyterlinde, toenmalig redacteur buitenlandse fictie De Bezige Bij (nu uitgever Meulenhoff): “Ik herinner me nog dat het manuscript van De vliegeraar me op een donderdag werd gemaild. Ik vond de synopsis interessant en ik begon die avond meteen te lezen, en ik ben niet opgehouden voor ik het uit had. Dat hoor je vaak, maar in werkelijkheid gebeurt het zelden. Ik vond het meeslepend, sfeervol en beeldend. De vliegeraar had duidelijk grote commerciële potentie, hoewel ik me ook herinner dat het qua structuur nog rammelde en het erg volgepropt was, zoals vaak bij debuten. Vrijdag heb ik het er meteen met Ammerlaan over gehad, want we konden ervan uitgaan dat we niet de enigen waren die dit manuscript hadden gekregen, en het leek me zaak voor het weekeinde te reageren.”

Robbert Ammerlaan: “We hebben De vliegeraar vlak voor de Frankfurter Buchmesse 2002 gekocht, met een preemptive bod van 35.000 dollar. We wilden voorkomen dat we in Frankfurt moesten meedoen aan een veiling, want dan loop je het risico dat je veel meer moet betalen, of anders zie je het boek aan je neus voorbij gaan. Met zo’n preempt sla je de eerste slag, en voor de agent is het ook wel aantrekkelijk om naar Frankfurt te gaan met een paar van zulke deals die aangeven hoe hot die titel is.”

Judith Uyterlinde: “Als uitgever ben je eraan gewend dat zo’n manuscript nog een beetje moet worden opgepoetst, je leest bijna nooit boeken die persklaar zijn. Maar bij De vliegeraar kreeg ik een heel andere versie van het slot te lezen dan die uiteindelijk is gepubliceerd. In de oorspronkelijke versie pleegde de jongen zelfmoord, maar de Amerikaanse uitgever vond dat het boek een happy end nodig had, en zo is het uiteindelijk geworden.”

Robbert Ammerlaan: “Begin 2003 kregen we de definitieve tekst. Dat was wel een verrassing. Wij vonden dat oorspronkelijke einde in mineur schitterend. Jammer, dachten we, maar je doet er niets aan. In het contract ga je bij voorbaat akkoord met de wijzigingen die de auteur er nog in maakt.. En natuurlijk heeft het succes van De vliegeraar wel laten zien dat de redacteur het goed had toen hij Hosseini ervan overtuigde dat een positief einde beter was.

“Zulke ingrepen komen niet vaak voor, maar ik herinner me nog dat ik begin jaren negentig de rechten kocht voor een romandebuut met de titel The God of Illusions. Intrigerende titel, maar Sonny Mehta, de legendarische uitgever bij Knopf, vond op het laatste moment dat er toch een andere titel moest komen, en hij maakte er The Secret History van, en zo is het debuut van Donna Tartt de wereld ingegaan.”

In Amerika was The Kite Runner niet direct een succes. Er was een eerste oplage gedrukt van 50.000 exemplaren, wat in de Verenigde Staten een normaal aantal is voor een roman die niet voor een strikt literair publiek is geschreven. Toen een jaar later de paperback-editie eraan kwam moest de laatste voorraad van de gebonden editie worden verramsjt. Maagdelijke exemplaren worden nu voor honderden dollars op eBay aangeboden.

Robbert Ammerlaan: “In het begin hebben we een paar vergissingen gemaakt.. Ik zal niet zeggen dat er iets mis is wanneer je in een jaar 15.000 exemplaren verkoopt van een debuutroman, maar we hadden toch het gevoel dat er meer in De vliegeraar zat. In Amerika was inmiddels de goedkope paperback uit en die spoot in een mum van tijd naar de top van de bestsellerlijsten. Daarom kwamen wij in het najaar van 2004 met een nieuwe uitgave. Aanvankelijk hadden we het boek op de markt gebracht als De vliegeraar van Kabul, maar bij nader inzien was dat ‘Kabul’ toch beperkend. Niet alle lezers zijn a priori in Afghanistan geinteresseerd. We wilden het boek een meer universele uitstraling geven. Tegelijkertijd hebben we het omslagbeeld wat dichterbij gehaald. Maar de belangrijkste beslissing was dat we omlaag gingen met de prijs. We maakten er twaalvenhalve euro van want we gokten erop dat dit hetzelfde succes zou hebben als in Amerika.

Anne Schroën, chef marketing De Bezige Bij: “Mensen denken wel dat er niets meer mis kan gaan als een boek eenmaal begint te lopen. Maar om te zorgen dat een boek blijft lopen moet je er voortdurend op zitten. Het is cruciaal dat de boekhandel zo’n titel omarmt, en blijft omarmen. Op een gegeven moment kunnen boekhandels er gewoon genoeg van krijgen dat er steeds maar zo’n tafel met hetzelfde boek in hun winkel staat.”

Ton Schimmelpennink, boekhandelaar aan de Amsterdamse Weteringschans: “Ze hebben de titel ingekort, het omslag veranderd, en de prijs verlaagd. Het is ons niet ontgaan, want dat moet je allemaal in de database invoeren. En toch geloof ik niet dat het iets uithaalt. Het is marginaal gepeuter. Je kunt wel een aantal ingredienten herkennen in De vliegeraar die je ook in andere megasellers ziet, maar uiteindelijk kun je het succes nooit voorspellen. Het raadsel blijft overeind. Waarom wordt dat ene boek zo’n enorme hit?

“Het ligt niet aan het boek, maar aan de lezers. Ik ken wel andere boeken die ik net zo mooi vind, of nog veel mooier, en ik praat erover met mijn klanten, ik probeer het mensen in de maag te splitsen en uiteindelijk verkoopt zo’n boek dan een paar exemplaren, terwijl De vliegeraar vanzelf de winkel uitvliegt.”

Anne Schroën: “Begin 2006 hadden tegen de veertigduizend exemplaren verkocht toen we de prijs nog eens lieten zakken naar een tientje. De boekhandel zei dat we gek waren, waarom zouden we dat doen? Ten slotte zijn we overeengekomen dat we het boek wat cachet zouden meegeven door er een zilveren bandje op te coaten. Normaal zouden we dat nooit doen met een boek in die prijsklasse, maar we dachten dat het zich in dit geval zou terugverdienen.”

Robbert Ammerlaan: “Toen heeft De vliegeraar pas echt zijn publiek gevonden. Vierhonderdduizend exemplaren in één jaar.”

Anne Schroën: “Per maand gingen er wel dertigduizend stuks weg, en aan het eind van het jaar zat de boekhandel met een probleem. De feestdagen kwamen er aan, en ze wisten niet hoeveel ze er moesten bestellen. Zolangzamerhand moest iedereen toch wel een exemplaar van De vliegeraar in huis hebben? Toch gingen er in december 2006 vijftigduizend exemplaren over de toonbank, evenveel als een respectabele Nederlandstalige bestseller in zijn hele looptijd verkoopt.”

Nelleke Geel, uitgever van Carlos Ruiz Zafon’s De schaduw van de wind bij Signature: “Hoe het komt dat Hosseini zoveel heeft verkocht? Uiteindelijk gaat het om de mond-tot-mondreclame. We zien het zelf aan De schaduw van de wind: op een gegeven moment gaat zo’n boek een eigen leven leiden. Mensen blijven het kopen. Laatst kregen we een email van een lezer die Zafon had gelezen en wilde weten wanneer er een nieuw boek van hem kwam. Ik vind het prachtig dat zo’n meneer zo enthousiast is, maar ondertussen zijn er sinds herfst 2004 bijna een half miljoen exemplaren van Zafon verkocht. Dan houd je het eigenlijk niet voor mogelijk dat er nog iemand is die het nu pas ontdekt. Maar die mensen zijn er. Net zoals er erg veel boeken zijn die nooit worden ontdekt. De bestsellerlijst is een steeds smaller en hoger in de lucht stekende toren geworden, zonder brede basis, het is geen pyramide meer.

“Overigens peinzen wij er geen moment over om De schaduw van de wind voor een lagere prijs te verkopen, want we vinden het nog net zo’n mooi boek als toen we eraan begonnen. Als je met de prijs gaat schuiven, wil dat helemaal niet zeggen dat je meer verkoopt. Maar je laat het publiek wel wennen aan de gedachte dat de normale prijs eigenlijk teveel is.”

Marga Hirschfeld, Amesz Boekhandel in Rotterdam: “De vliegeraar heeft bij ons vanaf het eerste moment verkocht, in Kralingen gaan mensen echt niet zitten te wachten tot er een goedkope editie komt. En nu de gebonden editie met illustraties er is, krijgt de verkoop weer een impuls. Zolangzamerhand zou je wel denken dat iedereen het wel heeft gelezen, en dat het alleen nog maar als cadeau wordt verkocht.

“Wat De vliegeraar meteen tot een succes maakte is dat het een van de eerste boeken was over een ver land dat niet zo’n treurig vrouwengeschiedenis was met een vrouw vol littekens die haar familie of haar kind moet achterlaten. Het publiek is de laatste jaren overvoerd met de zogenaamde bewogen vrouwenlevens.”

Ton Schimmelpennink: “Er komt een moment dat het publiek zich niets meer aantrekt van recensies. Dan is zo’n boek niet meer tegen te houden omdat mensen het elkaar aanpraten. Mensen willen het hebben omdat de buren het ook hebben. Of ze krijgen het van de buren.”

Anne Schroën: “Als een boek een tientje kost, kun je net zo goed zo’n boek meenemen als je ergens op bezoek gaat in plaats van een bos bloemen. Dezelfde prijsklasse. Het moet er alleen wel uitzien.”

Gelly Talsma, Athena’s Boekhandel in Groningen: “Het mooie van De vliegeraar is dat het zo’n breed publiek bereikt. Het is een mooi boek dat laat zien wat een rijke cultuur ze daar hadden vóór de Talibaan. Maar het is ook een mooi boek voor mensen die niet zoveel lezen. Op die manier ervaren ze het ritme van echt lezen weer. De fascinatie van een verhaal. En het bijzondere van De vliegeraar is dat het ook mannen aanspreekt. Er zijn enorm veel boeken die goed vallen bij een vrouwenpubliek, maar je moet echt zoeken naar een boek waar mannen zich in kunnen verliezen. Het is heel jammer dat Hosseini niet bij ons komt signeren straks, maar Groningen ligt kennelijk ver weg als je maar twee dagen in het land bent.”

Robbert Ammerlaan: “Ik durf wel te zeggen dat we van de nieuwe Hosseini meteen honderdduizend exemplaren laten drukken, want Duizend schitterende zonnen is zo’n zeldzaam geval van een tweede roman die nog beter is dan het debuut. Daar blijven we heus niet mee zitten. Wat het met een uitgeverij doet als je zo’n megaseller in huis hebt? Dan kun je allerlei dingen doen die in moeilijker tijden niet lukken. De Bij is er niet alleen om geld te verdienen, onze missie is ook mooie boeken uit te geven. De boekhandel staat heus niet te juichen wanneer wij een mooie cassette met vijf romans van Vestdijk maken, want daar is nauwelijks ruimte voor. Er is een onmiskenbare versmalling van het assortiment. Maar het succes van Hosseini helpt ons zulke projecten betaalbaar te houden voor de lezer.”

HP De Tijd 25 mei 2007