Kuddelezen
GEPLAATST: 16-4-2007

We zijn gaan lezen op dezelfde manier als we tv kijken. Even kijken of het wat is. En als het tegenvalt zijn we daar heel tevreden mee.

Lang geleden kwam een (inmiddels vergeten) schrijver met de enige definitie van de roman die nog steeds voor alle romans opgaat. Een roman is een boek waar iets mis mee is. De volmaakte roman zal nooit worden geschreven. De discussie-avond die onlangs rond Connie Palmens omstreden roman Lucifer werd gehouden, liet opnieuw zien hoe raak die definitie was. Een verontwaardigde vrouw in het publiek beet Palmen toe dat haar roman ‘mislukt, mislukt!’ was, zonder zich te realiseren dat er geen romans bestaan zonder problemen.

De discussie liet zien dat de literatuur, ondanks alle berichten over de ontlezing, in ons land een uitzonderlijke plaats inneemt. Er zijn nog steeds lezers die gewoon boeken van A tot Z lezen, ze in de kast zetten en ze langzaam maar zeker laten bezinken. Maar er zijn andere lezers bijgekomen. Lezers die van zich willen laten horen. Waarom zou je anders speciaal naar Amsterdam reizen om een schrijver te verwijten dat zijn boek is mislukt? Zoiets overkomt verder alleen miljoenenverslindende voetballers in de eredivisie.

De literatuur is een evenement aan het worden. Het begon met de boekenweek, met het bal voor de schrijvers en het geschenk voor het publiek. Toen kwamen de grote jaarlijkse prijzen. En toen kwamen er nog meer prijzen. Er zijn de publiciteitscampagnes van de bestsellers die steeds spectaculairder worden, opdat ze prime time tv halen. In de kranten wordt ondertussen ernstig gedebatteerd over een literaire canon, en verleden jaar werd voor het eerst ‘Nederland Leest’ opgezet. Een poging om het hele land aan de praat te krijgen over één en hetzelfde boek. Meer dan een half miljoen exemplaren van Frank Martinus Arions Dubbelspel werden gratis uitgereikt in bibliotheken. En kort daarna ging een campagne van start om de Beste Nederlandse Roman Aller Tijden te kiezen.

De ironie wil dat die verkiezingen meteen lieten zien wat er misgaat wanneer we al onze kaarten op één boek zetten. De ontdekking van de hemel werd verkozen tot de Beste Roman Aller Tijden. Maar tegelijkertijd stond het bovenaan de lijst van boeken die lezers maar niet uitkregen. Mensen stemden, kortom, voor een boek dat ze graag zouden lezen, maar ondertusssen komen ze er gewoon niet doorheen.

In het boekenvak is het een bekend gegeven dat een deel van de verkochte boeken nooit wordt uitgelezen. En hoe dikker boeken zijn hoe groter die kans is. En toch verkopen dikke romans het beste, want dan heb je tenminste wat. Uitgevers houden van dikke boeken, want die zijn goed voor de omzet. En schrijvers houden van dikke boeken, want schrappen is zwaar werk.

Een boek kopen is niet hetzelfde als een boek lezen. Boekhandels zijn zaterdagmiddagfuiken geworden waar het publiek naar de hoogste stapels wordt gedreven, en niemand weet wat er thuis met die boeken gebeurt. Ik herinner me een verjaardagspartijtje waar de jarige vijf keer de nieuwste Heleen van Royen kreeg, zo meedogenloos was de hype erin geramd.

Vroeger kon je aan iemands boekenkast aflezen wat voor smaak hij had, reden waarom de boekenkast in veel huizen bij het raam aan de straatkant staat. Die boekenkast is nu vaak een weerspiegeling van de waan van de dag, want onze leesgewoonten zijn veranderd. Er zijn nog wel lezers die boeken zien als een werktuig om andere werelden te leren kennen en diepere lagen in onszelf aan te boren, maar die lezers zijn een minderheid geworden.

We zijn gaan lezen op dezelfde manier als we tv kijken. Even kijken of het wat is. En als het tegenvalt zijn we daar heel tevreden mee, want zo blijken we een betere smaak te hebben dan al die anderen die met Kluun of Dan Brown weglopen. We lezen slechte boeken om ons beter te voelen. Maar ondertussen hadden we in dezelfde tijd een boek kunnen lezen dat ons echt wat doet.

Ik maak me geen cultuurpessimistische illusies. De literatuur is niet heilig. Er hebben altijd boeken op het salontafeltje gelegen voor het geval de conversatie stokt, want we lezen ook om mee te praten. Wat echter nieuw is dat er nog nooit zoveel mensen zoveel boeken hebben gelezen waar ze niets aan vonden, uit pure kuddedrang.

Niemand moedigt ons nog aan rustig een boek uit te zoeken dat echt bij ons past, want daar valt geen eer aan te behalen. De boekhandel is geen oase meer waar je bijzondere titels kunt ontdekken. De kranten met hun boekenbijlagen zijn een verlengstuk geworden van de bestsellerindustrie en over het literatuuronderwijs hoeven we het al helemaal niet te hebben.

Uitgevers, boekhandelketens en het CPNB dat de boel bij elkaar moet houden, verzekeren ons dat er niets aan de hand is. De omzet van het algemene, literaire boek blijft redelijk stabiel. De lezers lopen niet weg. Het probleem is alleen dat het publiek zo onzeker is geworden dat het steeds dezelfde boeken koopt. De cijfers laten een stagnerende markt zien, met bestsellers als Kluun, De vliegeraar en Siebelinks Violen die vaak al langer dan een jaar aan de top staan. Niemand weet wat er gaat gebeuren wanneer iedereen elkaar dat handjevol titels zo vaak cadeau heeft gedaan dat er geen gegadigden meer zijn.

Onderzoek alles en behoud het goede. Dit was eeuwenlang de lijfspreuk van de Nederlandse lezer, ondersteund door een fijnmazig net van boekhandels en uitgeverijen van diverse pluimage. De laatste vijftien jaar maakt deze leescultuur plaats voor een masssacultuur van een handjevol bestsellers dat het hele aanbod overschaduwt. Het Amerikaanse model.

Jarenlang is het er bij het publiek ingestampt dat een boek pas de moeite waard is als het een bestseller is. Soms lijken lezers nauwelijks te beseffen dat er nog andere boeken zijn, zoals de boze vrouw die er een avond aaan opofferde om Connie Palmen te vertellen dat Lucifer een mislukking was. Het was kennelijk niet bij haar opgekomen dat ze ook gewoon een ander boek kon pakken dat haar wellicht beter lag.

Zo’n bizar incident laat hetzelfde zien als de verkiezing van de Beste Roman Aller Tijden die Bijna Niemand Heeft Uitgekregen. De instant canonisering van een klein aantal succesboeken zal de ontlezing niet tegenhouden. Integendeel. Het richt onze leescultuur te gronde.

Een korte versie stond in Het Parool, 16 april 2007