Over Ian McEwans On Chesil Beach
GEPLAATST: 17-8-2020

Het best bewaarde geheim: over Ian McEwans On Chesil Beach

De meeste recensenten hebben een beperkte bloeitijd. Na een jaar of vijftien beginnen ze er genoeg van te krijgen en glimlachen ze niet meer wanneer de postbode aanbelt met een pakket boeken. Van 1994 tot 2010 heb ik geregeld boeken besproken voor Het Parool en HP De Tijd. Weliswaar was het geen wekelijkse verplichting, maar op een gegeven moment wilde ik minderen en slechts incidenteel iets voor de krant schrijven.

Ian McEwans korte roman On Chesil Beach verscheen in 2007, en ik besprak het boek voor HP De Tijd, ik heb alleen geen idee wat ik ervan vond. Ik heb een dikke map met knipsels van veertien jaar stukken, maar een bespreking van On Chesil Beach zit er niet tussen. Een discussie met vrienden deed me het boek uit de kast trekken en ik herlas het in een ochtend, nu puur voor mijn plezier, en ik vond het veel beter dan toen ik het voor de krant las.

alwetende verteller

On Chesil Beach  begint meteen al spannend. Niet door wat er gebeurt, maar door de verteller, die zichelf neerzet als een alwetende verteller in een verhaal over twee onervaren geliefden, Edward en Florence. De verteller is de baas. Het doet een beetje denken aan de achttiende en negentiende-eeuwse literatuur, en dat geeft een spanning aan het begin van een roman. Hoe moet de lezer om de personages gaan geven als zo’n verteller ertussen staat?

social climbing

Het verhaal van On Chesil Beach is op zich weinig verrassend. McEwan kiest ervoor alle cliché’s in het genre langs te laten paraderen. Een jongeman uit de provincie ontmoet aan het eind van zijn studiejaren een jonge vrouw van betere komaf. Haar vader is een geslaagd zakenman en moeder werkt aan de universiteit van Oxford. De dochter, Florence, speelt klassiek viool. Ze wonen in een mooi huis. Daarbij vergeleken is Edward een dorpsjongen. Zijn vader is onderwijzer. Na een ongeluk doet zijn moeder niets meer en is het thuis vies en rommelig. Zijn studie is een manier om aan zijn milieu ontsnappen. Zijn liefde voor Florence ook. Er gaat een wereld voor hem open wanneer ze hem Mozart laat horen. Er is een pagina waar Edward allerlei destijds exotische ingrediënten opsomt die hij bij haar thuis heeft leren kennen. We kennen honderden van zulke romans, want kruis social climbing met de liefde en je hebt het recept voor de romankunst tussen 1800 en 1950.

legendarische vrouwen

Het is 1962. Edward studeert af vlak voor de seksuele revolutie en de Swinging Sixties worden ontketend. In de tijd dat hij Florence het hof maakt, vindt er weinig fysieke toenadering plaats. Ze houdt niet van kussen, en wanneer hij in de bios een keer haar hand op zijn kruis legt, rent ze de zaal uit. Dat krijg je met vrouwen uit de betere kringen, troost Edward zich. Het maakt zijn verwachtigen voor de eerste huwelijksnacht hoog gespannen. Hij blijft hopen dat zij ‘een van die legendarische vrouwen is die in bed tot het uiterste gaan’. Hier buit McEwans verteller de discrepantie uit tussen wat de Edward en Florence denken en wat hij in zijn alwetenheid weet. Zo lijkt On Chesil Beach een wrange komedie van misverstanden te worden.

penetratie

Wanneer Edward zijn geliefde kust, moet zij zich inhouden om niet te braken, terwijl hij al fantaseert dat ze hem in de nabije toekomst gaat pijpen. Florence gruwt van de mechanica van de seksualiteit. Penetratie vindt ze in theorie een afschuwelijk idee, en onder ideale omstandigheden had ze een partner gevonden die haar langs lijnen van geleidelijkheid over haar angst heenbracht. Maar ze is een personage in een roman van McEwan. Verre van ideaal. Door een reeks van misverstanden en verlegenheid begeven de pasgetrouwden zich op hun huwelijksdag al vroeg naar de slaapkamer waar Edwards opgekropte verlangens zich al spoedig ontladen op een manier die Florence, opnieuw, het hotel doet ontvluchten.

leesclubje

Terwijl Florence denkt aan de manier waarop Edward over haar klaarkwam  -  hij had een week gespaard  - last McEwan een herinnering in aan een boottochtje dat Florence lang geleden maakte met haar vader, alleen. De suggestie is dat daar mogelijk iets is gebeurd wat haar weerzin jegens seks moet verklaren. Jammer. Een redacteur had McEwan kunnen vragen of de roman minder was geworden als hij die twee of drie zinnen had geschrapt. Ik denk dat On Chesil Beach dan beter was geworden, want we ze zitten niet in een leesclubje. We hoeven geen psychologische verklaring aan te vinken voor Florence’s huivering voor seks. Als je jong en onervaren bent is seks angstwekkend, punt.

Alice in Wonderland

Een aantal keren heeft Edward het over de 'Alice band' die Florence in haar haren doet wanneer ze viool studeert. Ik heb geen idee wat de vertaler hiermee heeft gedaan, maar het is een normale naam voor zo'n plastic diadeem. McEwan laat die echo van Alice in Wonderland toch nadrukkelijk klinken. Wanneer Florence viool speelt stapt ze door the looking glass. Niet dat ze dan controle verliest, integendeel, ze is dan de baas. In het strijkkwartet dat McEwan voor haar formeert (niet vreselijk plausibel, drie vrouwen en één man, in 1962) is zij ook degene die de beslissingen neemt. Wanneer ze in de slaapkamer belanden, vraagt Edward of hij haar vibrato-vingers mag kussen, en de lezer kent Florence's gedachten. Dit is de weg naar ontspanning en liefdesgeluk. Maar Edward heeft er het geduld niet voor. Hij wil de trouwgelofte verzilveren.

naturalisme

Aan het begin van zijn schrijverscarrière werd McEwan in de Britse pers vaak Ian the Macabre genoemd, omdat het zelden goed afliep in zijn romans en de schrijver leek daar geen traan om te laten. On Chesil Beach heeft een neutraal slot. Er vallen geen doden. Het huwelijk wordt geannulleerd en Edward blijft het leed bespaard van een leven met een seksueel incompatibele vrouw. Zoals gezegd, in een ideale wereld had hij Florence kunnen helpen, maar McEwan heeft Edwards karakter zo gecomponeerd dat het nog lang zou duren voor hij dat geduld en die zachtheid zou hebben, want er zitten ook elementen van de naturalistische roman in On Chesil Beach. Die hand die hij op zijn kruis legt, de knokpartij waar hij een andere keer in verzeild raakt, Edward schaamt zich voor zijn primitieve natuur, en beseft dat Florence van fijner materiaal is gemaakt. Pas in later jaren ziet hij hoe hij die verschillen had kunnen verzoenen, wanneer Edward en de alwetende verteller in de epiloog bijna samenvallen.

beste schrijver

On Chesil Beach is niet van dezelfde klasse als Enduring Love of Atonement. Er staat minder op het spel voor de schrijver, want Edward en Florence blijven personages die doen wat de schrijver wil. Ze zitten stevig aan de ketting. Een schrijver hoeft ook niet elke keer tot het uiterste te gaan. McEwan werd in die jaren gezien als de nummer één romanschrijver in de Engelse taal. Niemand heeft me ooit kunnen uitleggen waarom. Iedereen vond Enduring Love geweldig (terecht) en toen riep iemand McEwan meteen maar uit tot de beste schrijver van die tijd, critici doen dat soms, en die positie behoud je door titels te blijven produceren.

Lady Chatterley

On Chesil Beach zou wel een ideale titel zijn voor de examenlijst. Bijgesteld voor 2020 zou dat nu het eerste jaar van een letterenstudie zijn waar niemand zich meer voor inschrijft. De schrijver heeft zich overduidelijk goed geamuseerd bij het schrijven van deze roman, door allerlei verschillende historische vormen van de roman de revue te laten passeren. Zo is On Chesil Beach een hommage aan D.H. Lawrence, die met Lady Chatterley’s Lover het canonische boek schreef in het genre van de man en zijn chique (en in dat geval hoogst gewillige) geliefde. Het is de reden dat Edward de namen kent van alle vogels en planten die ze tegenkomen, want zo zitten Lawrence’s mannen in elkaar.

Updike

On Chesil Beach is ook een groet aan John Updike, met wie McEwan rond de eeuwwisseling bevriend was geraakt. De kus die over een volle pagina wordt uitgesmeerd, terwijl wij de reis van Edwards tong door Florence verkrampte mond volgen, is een parodie op de manier waarop in de jaren zestig en zeventig seksscènes in smakelijke pornografische details werden uitgemolken, wat bij Updike vaak een bijzondere lyriek kreeg. In de eenentwintigste eeuw heeft niemand daar nog behoefte aan, en bij McEwan bepaalt sarcasme de toon, omdat wij weten hoe afstotelijk Florence zijn opdringerigheid vindt.

Er is een moment, aan het eind, dat de lezer zich kan voorstellen dat Edward de antiheld van een twintigste-eeuwse picareske roman zou worden, waarin het verhaal wordt vervolgd en hij laat zien dat hij niet verder is gegaan in de geschiedschrijving of onderwijs. Hij heeft een paar muziekwinkeltjes gerund en wat relaties gehad totdat hij weer naar zijn geboortegrond terugkeert, zonder Florence ooit nog te zien.

Puur theoretisch zouden we ook Florence opnieuw kunnen zien op die magische leeftijd wanneer vrouwen 'hun lichaam hebben leren kennen', zeg maar veertig jaar, wanneer ze ook op de piek van haar muzikale kunnen is en misschien tussen de bedrijven een man leert kennen, ouder en wijzer, die haar niet dwingt maar volgt. Die niet vraagt dat ze naar monotone drie-akkoordenblues gaat luisteren terwijl ze met Beethoven bezig is. Het best bewaarde geheim van On Chesil Beach is namelijk dat Edward een vrij nare man is, en daarom geldt het als een happy end wanneer ze uit elkaar gaan.

Augustus 2020